TS. Đinh Thị Dung
Nhận thức được thực trạng lạc hậu, yếu kém của đất nước, Đặng Huy Trứ đã rất chú ý đến
thành tựu khoa học kỹ thuật tiên tiến của tư bản phương Tây. Khi sang
Áo Môn và Hồng Kông ông đã nhìn thấy những điều thần kỳ của sức mạnh kỹ
thuật của phương Tây và nhận thức đúng đắn về con đường phát triển của
đất nước bằng việc học tập văn minh tiến bộ của nước ngoài.
1. Vài nét tiểu sử:
Đặng
Huy Trứ (1825-1874) tự là Hoàng Trung, hiệu Vọng Tân, Tỉnh Trai. Sinh
ra trong một gia đình trí thức ở Hương Điền, Thừa Thiên Huế.
Từ
nhỏ Đặng Huy Trứ đã sớm bộc lộ tài năng. Năm 15 tuổi ông đã viết được
25 bài thơ được nhiều người khen ngợi. Năm 1843, 18 tuổi, ông đỗ cử nhân
và được vào làm ở Quốc Tử Giám. Năm 22 tuổi ông thi Hội và bị phạm
huý, không chỉ bị hỏng thi ông còn bị tước bằng cử nhân chịu 100 roi
phạt. Ngay cuối năm đó, Đặng Huy Trứ đi thi lại và đỗ đầu khoa thi (Giải
nguyên).
Gần
10 năm dạy học chờ bổ dụng, Đặng Huy Trứ viết nhiều tác phẩm thể hiện
tư tưởng canh tân, mô tả hiện thực cuộc sống, lên án những tệ nạn xã
hội, đặc biệt phê phán hạng người học để thành cử nhân, tiến sĩ nhưng
thực chất là “da báo thân dê, trong lòng rỗng tuyếch”.
Năm
1856 khi Pháp bắt đầu can thiệp vào Việt Nam, Đặng Huy Trứ được cử đi
làm quân thứ, từ đó ông mới chính thức ra làm quan. Đặng Huy Trứ xác
định làm quan là “con của thứ dân”, ông đã viết một câu lảm phương châm
hành động của đời mình “Bất hành phương tiện mạc đuơng quan” (dân không
chăm sóc chớ làm quan).
Năm
1858 khi đất nước rối ren bởi liên quân Pháp - Tây Ban Nha đang hoành
hành, Đặng Huy Trứ được triều đình cử làm Nhiếp viện ấn vụ phủ Quảng
Hoá, rồi sau đó làm tri huyện Quảng Xương (Thanh Hoá).
Đầu
năm 1861, ông được gọi về kinh đô Huế dự sát hạch và ra mắt vua Tự Đức.
Ngay lúc gặp Tự Đức, ông đã có những đề xuất cải cách, canh tân nhưng
không được vua chấp thuận.
Từ tháng 5-1865 ông được sang Hương Cảng, đến 1867 lại sang Hương Cảng, Ma Cao với mục đích là thám phòng dương tình.
Tự Đức dần thấy cũng cần phải đổi mới, canh tân tự cường, tuy nhiên
hành động châm chạp và đã bỏ lỡ quá nhiều thời gian. Cuối năm 1868 Đặng
Huy Trứ về nước trong lúc tình cảnh nước nhà đã vô cùng khó khăn, 6 tỉnh
miền Nam đã rơi vào tay Pháp, ông ở lại miền Bắc làm công tác quân sự.
Đến
năm 1873, Đặng Huy Trứ đau ốm và sống những ngày tháng cuối đời trong
day dứt khôn cùng về việc nước. Tháng 3 - 1874 Hoà ước Giáp Thân được ký thì tháng 8 ông qua đời.
Ông di chúc lại cho con cháu không một ai được ra làm quan vì đất nước đang ở trong tay bọn thực dân và chôn gần chỗ bạn bè và các chiến sĩ đang chiến đấu (quân của Hoàng Kế Viêm).
Nghe
tin Đặng Huy Trứ qua đời, Tự Đức ngờ ông “mưu việc khác”, nên ra lệnh
đưa thi hài ông về Huế cho mở nắp quan xem rồi mới cho phép chôn. Năm
1885, cháu của Đặng Huy Trứ là Đặng Hữu Phổ khởi nghĩa đem quân đánh
kinh thành Huế (lúc này đã bị thực dân Pháp chiếm). Cuộc khởi nghĩa bất
thành, Đặng Hữu Phổ bị xử tử. Pháp đã đốt cháy mấy ngày đêm thư viện nhà
họ Đặng, ngọn lửa đã đốt nhiều sách vở tác phẩm của Đặng Huy Trứ, song
những tư tưởng của ông mãi mãi còn lại như một bằng chứng về tinh thần
yêu nước chống ngoại xâm,và tư tưởng canh tân để tự cường dân tộc.
2. Những tư tưởng canh tân tiên tiến của Đặng Huy Trứ
Đặng
Huy Trứ để lại khoảng 2000 tác phẩm thơ văn. Theo đánh giá của các nhà
nghiên cứu, ông là một tài năng “sống trong một xã hội trì trệ ngột
ngạt,đầy dẫy những tư tưởng bảo thủ, giáo điều, nhưng ông vẫn vươn lên
được một tầm cao tư tưởng đáng xếp vào loại tiên phong còn sức toả sáng
đến ngày nay” [1]
Qua các tác phẩm của mình, Đặng Huy Trứ đã phản ánh những tư tưởng mang tính đổi mới sâu sắc:
Tinh thần chủ chiến tích cực
Năm 1858 khi thực dân Pháp bắt đầu gây hấn, Đặng Huy Trứ nêu ra vấn đề ứng xử của dân tộc trước hoạ ngoại xâm là hoà hay chiến - giữ hay nhường.
Theo Đặng Huy Trứ, dù thế nào thì mục đích của Việt Nam là chống Tây,
“nay việc lợi hại nhất của quốc gia chỉ có một việc là chống Tây. Việc
triều đình cần bàn nhiều nhất cũng chỉ có một việc là chống Tây” [2]
Khi triều đình đã thiên về xu hướng hoà thì Đặng Huy Trứ cũng không hề ảo tưởng về việc mà theo ông là làm lạnh lòng tham của giặc:
Chuyện đối thuỳ năng hàn tặc thuỷ,
Phiếm phàn qui sắc vọng trung giai.
( Đối đáp ai là người có thể làm lạnh lòng tham của giặc
Mà hy vọng vọng cách buồm kia trở về sẽ đem lại tin vui)
Hoà
không thể là đối sách lâu dài, nhưng chiến theo suy nghĩ của ông là cần
phải có kiến thức hiểu biết về quân sự, cần có súng đạn mới mong chiến.
Ông đọc binh thư tìm tòi phương cách. Bằng kiến thức về
quân sự ông đã vận dụng để thành lập các đội quân mới với thiết chế và
kỷ luật chặt chẽ, thực tế ông đã giúp nhiều cho đội quân của Hoàng Kế
Viêm, Ông Ích Khiêm sau này.
Chiến kết hợp với canh tân đất nước
Đặng Huy Trứ biết kết hợp 2 yêu cầu cơ bản của quốc gia, đó là dân tộc và dân sinh [3]. Vì vậy, Đặng Huy Trứ quan niệm phải canh tân toàn diện
- Kinh tế:
Đặng
Huy Trứ đã từng dâng lên vua 3 đối sách và 5 điều thỉnh cầu gắn với mục
đích làm thế nào cho dân đủ ăn, nước đủ quân, và cách trừ giặc. Năm
1864 ông xin triều đình phục chức cho Hoàng Diệu, và đề nghị khơi sông
ngòi, xin triều đình đặt “Nam Bắc vận chuyển sứ”… Năm 1865 và 1867 ông
được ra nước ngoài và những tư tưởng canh tân của ông càng được củng cố
khi chứng kiến sự phồn thịnh của một số nước.
Dưới
triều Tự Đức tình hình nước ta đã rất nguy cấp, tài lực quốc gia kiệt
quệ, số dân đóng thuế giảm 1/3 do lúc này ta đã mất 3 tỉnh Nam kỳ. Đặng
Huy Trứ xin vua ra lệnh cấm hút và cấm mua bán thuốc phiện, nhưng Tự Đức
vẫn cho thương nhân người Hoa lập công ty nha phiến, lĩnh trưng thuế thuốc phiện và thuế rượu.
Đối
với thương mại và nông nghiệp, Đặng Huy Trứ chủ trương đẩy mạnh công
nghiệp khai mỏ, cải tiến hệ thống giao thông… Ông dự kiến trong 10 năm
nếu tích cực cải cách trên lĩnh vực kinh tế thì dân giàu nước mạnh đủ
sức đánh đuổi giặc. Ông cũng dâng sớ lên vua xin được “đảm nhận việc tài
chính quốc gia, sớm tối lo toan chạy khắp đông tây, dẫu thịt nát xương
tan không từ nan” [4] . Năm 1861 đề nghị một số chính sách về ruộng đất…
Đặng Huy Trứ không tán thành quan niệm khinh rẻ nghề buôn, cho nghề này là mạt. Năm 1866 ông xin vua thành lập một cơ quan kinh tế thương mại của nhà nước lấy tên là Bình chuẩn sứ,
đóng ở Hà Nội, cơ quan này mở nhiều hiệu buôn, tổ chức vận chuyển lưu
thông hàng hoá trong cả nước vào tận Gia Định. Ông cũng khuyến khích
việc mua bán với nước ngoài, cho dân vay tiền để phát triển sản xuất. Từ
năm 1861 Đặng Huy Trứ xin vua cho thành lập một cơ quan chuyên trách
vận tải đường thuỷ nhưng Tự Đức đã bác bỏ đề nghị ấy. Đặng Huy Trứ là
người sớm nhìn thấy được vai trò của nhân dân/tư nhân cùng làm kinh tế
với nhà nước công tư lưỡng lợi. Theo ông, làm giàu là chính đáng nhưng không được tham của công:
“Túi nặng ngàn vàng đâu phải quý
Quan khen một tiếng ấy là vinh”
Những
tư tưởng của ông về cải cách kinh tế là rất mới mẻ so với thời điểm đó,
và cho đến nay nó vẫn còn nguyên giá trị thực tiễn, nhưng Đặng Huy Trứ
không thể chiến thắng được một hệ thống quan lại bảo thủ đương thời.
Những việc ông làm không được ủng hộ. Sau 2 năm tồn tại Bình chuẩn sứ bị Tự Đức xuống chiếu bãi bỏ.
Năm 1869 ông mở hiệu ảnh đầu tiên ở Việt Nam, sau còn mở nhà in.
Tất cả những đề nghị cải cách về kinh tế của Đặng Huy Trứ đều không được thực hiện, Bình chuẩn sứ
cuối cùng cũng bị bãi bỏ, nhưng dù sao với khoảng thời gian 2 năm tồn
tại cơ quan này cũng đã có ảnh hưởng nhất định trong đời sống kinh tế xã
hội nước ta. Vào năm 1878 Đinh Văn Hiền đã xin vua mở lại ty Bình chuẩn.
Trong phong trào Duy Tân , nhiều sĩ phu tiến bộ như Hoàng Tăng Bí, Đặng
Nguyên Cẩn theo hướng canh tân cũng lập hiệu buôn như « Quảng Nam hiệp
thương công ty », « Triều Dương thương cục »... Những tư tưởng canh tân
trên lĩnh vực kinh tế của Đặng Huy Trứ là những đóng góp tiến bộ trong
kho tàng tư tưởng đổi mới của lịch sử Việt Nam thế kỷ XIX.
- Quân sự
Nhận thực được thực trạng lạc hậu, yếu kém của đất nước, Đặng Huy Trứ đã rất chú ý đến
thành tựu khoa học kỹ thuật tiên tiến của tư bản phương Tây. Khi sang
Áo Môn và Hồng Kông ông đã nhìn thấy những điều thần kỳ của sức mạnh kỹ
thuật của phương Tây và nhận thức đúng đắn về con đường phát triển của
đất nước bằng việc học tập văn minh tiến bộ của nước ngoài. «Ông xúc
tiến với việc chế tạo máy móc, đóng thuyền, đúc súng đạn... ông
sưu tầm sách báo các nước dịch ra và giới thiệu với giới trí thức trong
nước. Ông gặp gỡ và động viên số người Việt Nam được cử sang Hương Cảng
học nghề đóng tàu thuỷ chạy bằng hơi nước ... » [5]
Cùng
với việc tìm hiểu kỹ thuật tân tiến ở nước ngoài, ông còn ghi chép tỉ
mỉ và đem về nước một số hàng hoá và vũ khí mua được ở Áo Môn và Hương
Cảng.
Cuối năm 1867, khi bị bệnh nặng Đặng Huy Trứ vẫn luôn trăn trở về con đường tự cường tự trị
của dân tộc. Ông đã nêu ra những chủ trương lớn như mở cục cơ khí, mở
xưởng đúc gang thép, súng ống, huấn luyện quân sự, lập cục dạy nghề, và
ông còn mời chuyên gia nước ngoài sang Việt Nam dạy các môn kỹ thuật,
rồi cử những tài năng trong nước ra nước ngoài học tập. Cuối năm 1868
ông từ Trung Quốc về nước, hoàn cảnh Việt Nam lúc này không còn thuận
lợi để thực hiện công cuộc vận động duy tân. Tự Đức tìm cách giảng hoà
với Pháp, những bản tấu trình, điều trần của ông đưa lên vua đều bị bác
bỏ. Việt Nam đã bỏ qua một cơ hội mở cửa và đổi mới.
- Văn hoá - Giáo dục - xã hội
Trên
lĩnh vực văn hoá giáo dục - xã hội, Đặng Huy Trứ chú ý đến vấn đề dân
trí, chủ trương bài trừ mê tín dị đoan, lên án tệ nạn xã hội như cờ bạc,
rượu chè...
Về
văn hoá giáo dục ông là một nhà giáo đầy tâm huyết, chống lại quan niệm
xưa cũ cho rằng thầy là người có uy quyền tuyệt đối, và học trò phải
tuyệt đối nghe theo phục tùng. Ông cho rằng quan hệ thầy trò là 2 chiều
tương hỗ cùng học cùng trưởng thành. Ông
lên án lối giả học để làm quan, đầu óc thì rỗng tuếch. Từ thế kỷ XIX
ông đã có ý thức đổi mới nội dung học theo tiến triển của lịch sử, ông
yêu cầu giáo dục phải soạn sách mới để dạy hơn là bám cái cũ tự ngàn
xưa. Ví dụ tiêu biểu là cuốn « sách học vấn tâm » (1850) để dạy về
phương pháp làm văn. Vấn đề tự học cũng được ông chú ý. Theo Đặng Huy
Trứ học cốt thực tài và có tính thực dụng. Điều quan trọng làm nên điểm
son trong tư tưởng của ông trên lĩnh vực giáo dục là phải đào tạo con
người toàn diện, ngoài việc cung cấp trí thức phải chú tâm giáo dục nhân
cách, đạo đức con người...
Quan
điểm về giáo dục của đặng Huy Trứ có những nội dung khá mới mẻ và rất
tiến bộ so với thời điểm lúc đó và đặc biệt cho đến tận bây giờ quan
điểm và phương pháp giáo dục của ông vẫn còn nguyên giá trị thực tiễn
sâu sắc.
Về việc chọn và sử dụng nhân tài ông đặt ra những tiêu chí rất cụ thể :
+ Có trình độ kiến thức cử nhân, phó bảng
+ Cương trực
+ Mẫn cán
+ Đã kinh qua địa phương (có kinh nghiệm thực tế)
+ Không nhiễu dân
Ông
có quan điểm rõ ràng về việc sử dụng người đó là người có tài cứ cất
nhắc không sợ mang tiếng, người phạm tội dù thân thích cũng trừng trị.
Đây là một quan điểm về cách dùng người cực kỳ tiến bộ, mà không phải
nhà nước hiện đại nào hiện nay cũng làm tốt được.
Kiên quyết với tệ nạn, năm 1857 lúc làm quan ở Thanh Hoá ông đích thân phá bỏ một số cơ sở thờ tà ma nhảm nhí...
Nói
chung, Đặng Huy Trứ luôn luôn muốn thay đổi những cái cũ kỹ lạc hậu
bằng cái mới tiến bộ, tư tưởng đổi mới của ông trên các lĩnh vực, đã thể
hiện rõ ông nhận thức rất chính xác về hoàn cảnh của đất nước ta trong
đầu thế kỷ XIX. Tuy vậy Đặng Huy Trứ chỉ là một nhà cải cách đơn độc,
những tư tưởng quan điểm mới mẻ vượt thời đại của ông khó vượt qua rào
chắn vững chắc của đình thần thủ cựu. Dù cho những tư tưởng của ông ngay
lúc ấy không thể hiện thực hoá, nhưng ông cũng đã nêu cao một mẫu mực
về tinh thần chí công vô tư, sáng tạo đổi mới, và để lại cho chúng ta
ngày này những bài học kinh nghiệm về đổi mới quý giá. Khi đả phá tệ
nạn, sự giáo điều, óc thủ cựu... ông đã hiện thân cho một sự đởi mới. Ông thật sự là một nhà canh tân « trồng mầm khai hoá đầu tiên ở Việt Nam » (Phan Bội Châu)
--------------------
CHÚ THÍCH:
1. Nhóm Trà Lĩnh, Đặng Huy Trứ, con người và tác phẩm, nxb TP HCM, 1990,tr 52
2. Nhóm Trà Lĩnh, Đặng Huy Trứ, con người và tác phẩm, nxb TP HCM, 1990,tr 35
3. Bảo tàng tổng hợp Thừa thiên-Huế, Chương trình nghiên cứu triều Nguyễn, Kỷ yếu hội thảo khoa học về Đặng Huy Trứ, Huế 1993 ( TL lưu hành nội bộ), tr 31
4. Bảo
tàng tổng hợp Thừa thiên-Huế - Chương trình nghiên cứu triều Nguyễn-Kỷ
yếu hội thảo khoa học về Đặng Huy Trứ, Huế 1993 ( TL lưu hành nội bộ),
tr 35
5. Nhóm Trà Lĩnh, Đặng Huy Trứ, con người và tác phẩm, nxb TP HCM, 1990,tr 48
http://www.vanhoahoc.edu.vn/index.php?option=com_content&task=view&id=1213&Itemid=71
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét